Değerler Eğitimi

Basit Türemiş Birleşik Sözcükler ve Örnekleri

Basit Türemiş Birleşik Sözcükler ve Örnekleri

Basit Türemiş Birleşik Sözcükler ve Örnekleri;

Sözcükleri dört açıdan inceleriz: Anlam, ses, yapı ve görev. Anlam özellikleri sözcükte anlam, ses özellikleri ses bilgisi, yapı özellikleri yapı bilgisi ve görevleri sözcük türleri ile cümle konularında ele alınır.

Sözcükler yapı yönünden üçe ayrılır:

  • Basit (yalın) sözcükler
  • Türemiş sözcükler
  • Birleşik sözcükler

BASİT SÖZCÜKLER

Sözcüklerin çekim ve yapım eki çıkarıldıktan sonra kalan ve bölünemeyen parçasına kök denir. Bir sözcük
yapım eki almamış, yalnız çekim eki almışsa basit sözcüktür. Sözcük kökleri ikiye ayrılır:

  • Ad (isim) kökleri: taş, yol, ev, ak, dün…
  • Fiil (eylem) kökleri: gel-, bak-, sor-, ara-…

Uyarı: Dilimizde bütün fiiller mastar ekini (-mak, – mek) alır; fiil kökleri yazılırken bu eklerin yerine kısa
çizgi (-) kullanılır.

Türkçede kimi sözcükler hem ad kökü hem de fiil köküdür. Bunlara ortak kök ya da kökteş sözcükler denir. Kökteş sözcüklerle sesteş sözcükler karıştırılmamalıdır. Ortak kökler arasında daima bir anlam bağı vardır.

Örnek

Toz– İsim olan toz bir de toz- tozmak eylemi

Acı– Acı nın ismi acı- acımak eylemi

Kökteş sözcükler cümledeki anlam ve
kullanımlarından ayrılır:

2.TÜREMİŞ SÖZCÜKLER

Sözcük köklerine getirilen yapım ekleriyle oluşturulmuş yeni sözcüklerdir. Bu sözcüklere gövde adı verilir. Türemiş sözcükle sözcüğün kökü arasında anlamca bir ilgi bulunur Yapım ekleri sözcüğün bazen anlamını bazen de hem
anlamını hem türünü değiştirir.

Örnek:
göz Ad kökü
göz-lük Türemiş ad Anlam değişti
göz-le- Türemiş fiil Anlam ve tür değişti

sev- Fiil kökü
sev-in- Türemiş fiil Anlam değişti
sev-gi Türemiş ad Anlam ve tür değişti
Örneklerden de anlaşıldığı gibi yapım ekleri dört
gruba ayrılır:

3.BİRLEŞİK SÖZCÜKLER

Yeni bir kavramı karşılamak üzere en az iki sözcüğün birleşip kalıplaşmasıyla oluşan sözcüklerdir. Hem ad
soylu hem de fiil soylu ikiden çok sözcük de birleşik olabilir. Bunlar ilgili konularda (sözcük türlerinde) yeri geldikçe ele alınacak.

ÖRNEK:

  • Pınarbaşı nerenin ilçesidir? (Ad)
  • Sen yavaş yavaş gidedur. (Fiil)
  • Önde ağırbaşlı bir genç oturuyordu. (Sıfat)
  • Buradan az önce doludizgin geçti. (Zarf)

Birleşik sözcüklerde ses değişmesi, tür değişmesi yada anlam değişmesi olursa bunlar bitişik yazılır.

Ses düşmesi:

Birleşik sözcük oluşurken sözcüklerden birinde ses düşmesi meydana gelmişse bunlar bitişik yazılır:

  • cuma + ertesi cumartesi
  • kayın + ata kaynata
  • biri + biri birbiri
  • kayıp + olmak kaybolmak
  • emir + etmek emretmek
  • sabır + eylemek sabreylemek

Ses türemesi:

Birleşik sözcük meydana gelirken arada ses türemesi olmuşsa bunlar bitişik yazılır:

  • gel+i+ ver- gelivermek
  • bak+a+ bil- bakabilmek
  • uyu+(y)a+ kal- uyuyakalmak
  • his+et- hissetmek
  • af+et- affetmek

Tür değişmesi:

Fiil olduğu halde, aslında bunların çoğu cümlecik biçimindedir, kimi zaman kalıplaşarak ad olan sözcükler vardır. Bunlar bitişik yazılır:

ÖRNEK:

  • oldubitti,
  • bilgisayar,
  • gecekondu,
  • imambayıldı,
  • barışsever,
  • kuşkonmaz,
  • şıpsevdi,
  • fırdöndü,
  • gökdelen

Anlam değişmesi:

Kimi birleşik sözcüklerde sözcüklerin biri ya da her ikisi gerçek anlamını kaybeder. Bu birleşik sözcükler
bitişik yazılır:

  • hanımeli (çiçek adı)
  • kuşburnu (bitki adı)
  • yavruağzı (renk adı)
  • balıksırtı (desen adı)

NOT: İkiden çok sözcük de birleşebilir: affedebilmek, iyi olamamak, emredebilmek, Afyonkarahisar,
Kocamustafapaşa… Birleşik sözcükleri sözcük türü bakımından değişik oluşumları vardır:

Şükrü Oflu Ders Notları

Etiketler:

Yorumlar

Henüz yorum yapılmamış.