Ses Bilgisi, Ses Olayları ( Yumuşama, Benzeşme…)

Ses Bilgisi, Ses Olayları ( Yumuşama, Benzeşme, Türeme…)

Ses Bilgisi, Ses Olayları

Ses Nedir: Hava titreşiminin kulaklar vasıtası ile duyulması

Harf Nedir: Sesin yazıdaki şekline denir.

Alfabe Nedir: Bir dildeki sesleri karşılayan harflerin oluşturduğu sıralı bir sistemdir. (Latin alfabesi, Arap Alfabesi…)

Türkçede harfler; ünlüler (sesli harfler) ve ünsüzler (sessiz harfler) olmak üzere iki gruba ayrılır.

Ünlü Harfler

Kalınlar; “a, e, o, u”

İnceler; ” e, i, ö, ü”

Düzler; “a, e, ı, i”

Yuvarlaklar; “o, ö, u, ü”

Geniş ünlüler; “a, e, o, ö”

Dar ünlüler; “ı, i, u, ü”

 Ünsüz Çeşitleri Tablosu

Ünsüz Benzeşmesi (Ünsüz Sertleşmesi, Sert Ünsüz Benzeşmesi) 

(c, d, g) yumuşak ünsüzleri, sonu  (f, s, t, k, ç, ş, h, p) sert ünsüzlerinden biriyle biten bir kelimeye eklendiği zaman, c,d,g ünlüleri sertleşerek (ç, t, k) biçimine dönüşür. Bu ses olayına ünsüz benzeşmesi denir.

Örnek:

• simit-ci → simitçi,
• Ağaç-dan → Ağaçtan,
• sabah-cı → sabahçı,
• seç-gin → seçkin,
• sonuç-dan → sonuçtan.

Ünlü Düşmesi (Hece Düşmesi)

 Türkçede bazı kelimelerde bir sesin düşmesi görülebilir. Ses düşmesi,  şu şekillerde karşımıza  çıkabilir:

 İki heceli olup, ikinci hecesinde dar ünlü olan kelimelerde:

• alın      →  alını        → alnı
• boyun  →  boyunu  → boynu
• şekil    →  şekili      → şekle
• oğul     →  oğulu     → oğlu

 Yardımcı fiille yapılan birleşik fiillerde:

• Şükür etmek → şükretmek
• Hapis olmak → hapsolmak

Bazı birleşik isimlerin oluşumunda:

• Kahve altı → kahvaltı
• Cuma ertesi →cumartesi

Ünsüz Düşmesi

 “-k” ünsüzü ile biten bazı sözcüklere “-cik, -cek”   küçültme ve sevgi ekleri getirildiğinde; sözcüğün sonundaki “–k” sesinin düştüğünü görürüz. Bu ses olayına  ünsüz düşmesi denir.

Örnek:

• Minik-cik — minicik.
• Bazen “–ı, -msa” ekleri de ünsüz düşmesine sebep olur:

Örnek:

• Ufak-l –ufalmak, küçük-mse–küçümsemek.

 Ünsüz Yumuşaması

Kelimenin Sonu (p, ç, t, k) sert ünsüzlerinden biriyle biten bir kelimeye, ünlü harfle başlayan bir ek getirildiği zaman, (p, ç, t, k) sert ünsüzleri yumuşayarak; (b, c, d, g) ye dönüşür. İşte bu ses olayına ünsüz yumuşaması denir.

•  dolap-ı → dolabı,
•   sevinç-i → sevinci,
• kapak-ı → kapağı

* Tek heceli sözcüklerin bazılarında yumuşama olurken, bazılarında olmaz.

•  İp-i → ipi,
•  koç-u →koçu,
• taç-ı → tacı,
• dip-i → dibi,
• çok-u → çoğu

* Dilimize yabancı bazı dillerden girmiş bazı kelimelerde , yumuşama olmaz.

 Ünlü Daralması (Darlaşma)

 Son hecesi “a, e” geniş ünlüsüyle biten kelimelere, “-yor” eki getirildiğinde, bu geniş ünlüler daralarak;  (ı, i, u, ü) ye dönüşür.

Örnek:

• Anla-yor  → anlıyor,
• bilme-yor  → bilmiyor,
• incele-yor → inceliyor.

* Bazı tek heceli sözcüklerde de daralma olabilir, bu özel bir durumdur.

• De-y-ecek → diyecek,
• ye-y-ecek → yiyecek.

Ünlü Türemesi (Sesli Türemesi)  

Bazı sözcüklerin mana yönünden küçültülmesi veya pekiştirilmesi sırasında sözcüklerin kökü ile aldığı ekin arasına bir ünlü harf  gelebilir. Bu ses olayına  ünlü türemesi denir. Ünlü türemesi beraberinde hece sayısını artırır.

• Az-cık—azıcık,
• bir-cik → biricik,
•  gül-cük → gülücük.

Ünsüz Türemesi (Sessiz Türemesi)

 Bazı tek heceli sözcükler ünlü ile başlayan bir ek aldıklarında veya “etmek, eylemek, olmak” yardımcı fiilleriyle birleştiklerinde, asıl sözcüklerin sonundaki ünsüz ikizleşir. Buna ünsüz türemesi denir. Ünsüz türemesinde hece sayısını değiştirmez.

Örnek:

• his-i → hissi,
• af-etmek → affetmek,
• his-etmek → hissetmek.

 Ünlü Değişmesi

 Türkçede sözcükler ek aldığında, köklerinde herhangi bir değişiklik olmaz. Bu kural iki sözcük için geçersizdir. Buna göre, “ben, sen” sözcüklerine hal eklerinden ismin –e hali (yönelme durumu) eki getirildiğinde; kökteki “e “ sesleri “a”ya dönüşür. Bu ses olayına  ünlü değişmesi denir.

Örnek:

• Ben-e → bana şekline dönüşür,
• Sen-e → sana şekline dönüşür.

Sesli harfle biten bir sözcüğe, sesli harfle başlayan bir ek getirilirse, iki seslinin arasına bir sessiz harf girer. Bu sessiz, iki sesliyi kaynaştırır. Bu sessiz harfe kaynaşma (kaynaştırma) harfi, bu ses olayına da kaynaşma (kaynaştırma) denir.

Bazı kaynaklarda yardımcı ünsüz olarak da adlandırılan kaynaştırma harfleri; “–y-ş-s-n” dir.

Kaynaşma harfleri daha çok isim tamlamalarında kullanılır.

• Kapı-y-ı ,
• iki-ş-er,
• oda-s-ı,
• hava-n-ın,…

 Ulama:

Cümle içinde sessiz harfle  biten bir sözcükten sonra, sesliyle başlayan bir sözcük gelirse, bu iki sözcük okunuşta birleşir. Bu ses olayına  ulama denir.

Ulamanın olabilmesi için sözcüklerin arasında hiçbir noktalama işareti bulunmamalıdır.

• Sensiz olamam  → sensizolamam,         
• Senden ayrılamam     sendenayrılamam, 
• yurdumun üstünde  → yurdumunüstünde.

 NOT: Ulama ve kaynaşma birer ses olayıdır.

 Vurgu:

Sözcük veya cümlelerde herhangi bir hecenin ya da kelimenin diğerlerine göre daha baskılı yani kuvvetli söylenmesine vurgu denir.

Türkçede iki çeşit vurgu vardır:

1. Kelime Vurgusu: Bir sözcükte herhangi bir hecenin diğerlerine göre daha kuvvetli söylenmesidir.

• Tek heceli sözcüklerde vurgu bulunmaz.
• Vurgu daha çok kelimenin son hecesinde bulunur. Kelimeye bir ek getirildiğinde, son hecedeki vurgu gelen eke geçer. Çünkü bu durumda son hece ek’tir.
• Örnek: Kitap ———-kitapçı
• İki heceden oluşan yer adlarında vurgu daha çok birinci hecededir. Örnek: Konya
• Pekiştirilmiş kelimelerin başına getirilen heceler vurguludur. Örnek: Masmavi

2. Cümle Vurgusu: Cümlede herhangi bir sözcüğün diğerlerine göre daha kuvvetli söylenmesidir. Türkçede, genellikle yüklemden bir önceki söz vurguludur.

Aşağıdaki cümlelerde sırasıyla özne, nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç vurgulanmıştır.

• Dün okuldan defteri Ayşe aldı.  (Ayşe: Özne)
• Ayşe, dün okuldan defteri aldı.         (Defteri: Nesne)
• Ayşe, defteri okuldan dün aldı.          (Dün: Zarf T.)
• Ayşe, dün defteri okuldan aldı. (Okuldan: Dolaylı T.)

SES BİLGİSİ TESTLERİ (38 ADET) İNDİRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRRR

 Değerler Eğitimi

Tanzimat Dönemi Gazeteleri ve Gazetecileri

İslamiyette Önceki Türk Şiiri Ders Notu

Dolaylı ve Doğrudan Anlatım Konu Anlatımı, Örnekleri

Ağıt Nedir, Ağıt Örnekleri Nelerdir